Ο διεθνώς αναγνωρισμένος παιδίατρος και ενδοκρινολόγος μιλάει για τις έρευνες πουτου χάρισαν τόσο υψηλή θέση στο παγκόσμιο στερέωμα και εξηγεί πώς η επιστήμη και η τέχνη οδηγούν στην ευδαιμονία

• 

Eίτε με τον τίτλο «Γευματίζοντας» είτε με τον τίτλο «Τα λέμε…», οι σελίδες αυτές στο σύνολό τους μπορεί να καμαρώνουν καθώς πρόσωπα του επιστημονικού, του πνευματικού και του καλλιτεχνικού χώρου, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο γνωστά, πάντοτε όμως πρόσωπα σπουδαία, μας αποκαλύπτονται με έναν τρόπο απαρομοίαστο σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη δημόσια εξομολόγησή τους. Λαμπρή επιβεβαίωση ο παιδίατρος και ενδοκρινολόγος Γιώργος Χρούσος με όσα μας εμπιστεύτηκε στη συνάντησή μας.

Είναι γνωστό πως έχετε ανακηρυχτεί ξεχωριστά ως ένας από τους τρεις μεγαλύτερους παιδιάτρους και ενδοκρινολόγους στον κόσμο. Πώς αισθάνεστε με αυτή την ομολογουμένως ιδιαίτερη τιμή;

Φυσικά αισθάνομαι πολύ περήφανος, αλλά και δικαιωμένος. Δεν το είχα φανταστεί ποτέ σαν παιδί ή νέος γιατρός ότι η ερευνητική μου δουλειά θα είχε τέτοιο ρόλο στην εξέλιξη της επιστήμης και ότι τόσοι συνάδελφοί μου θα με τιμούσαν με το να αναφέρονται στις δημοσιεύσεις μου. Ξέρετε, η χρήση βιβλιογραφικών δεικτών και η δυνατότητα να γνωρίζουμε με ακρίβεια τις γραπτές αναφορές στις εργασίες κάποιου επιστήμονα είναι σχετικά πρόσφατα επιτεύγματα της τεχνολογίας. Στο εγγύς παρελθόν, ούτε καν μας είχε περάσει από το μυαλό ότι κάτι τέτοιο θα ήταν δυνατό. Αλλά και πόσα άλλα θαυμαστά δεν έχουν συμβεί τα τελευταία χρόνια; Νέες γνώσεις παράγονται καταιγιστικά και μεταδίδονται αστραπιαία. Σκεφτείτε την ανάγνωση του ανθρώπινου γονιδιώματος, την τεράστια ανάπτυξη της μοριακής και κυτταρικής βιολογίας, της επιγενετικής, της ανοσολογίας, των νευρο-επιστημών, της τεχνητής ευφυΐας, της ηλεκτρονικής υπολογιστικής, της ρομποτικής, τις αξιοθαύμαστες τεχνολογίες απεικόνισης. Γνώσεις που άλλαξαν τον ρου της ανθρώπινης σκέψης και τη μορφή και αποτελεσματικότητα της ιατρικής επιστήμης και τέχνης. Αισθάνομαι ιδιαίτερα τυχερός που όλα αυτά τα είδα να εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μου με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Που τα απόλαυσα βλέποντάς τα και κατανοώντας τα. Μια απίστευτη ευδαιμονία της γνώσης, που δείχνει πόσο σωστοί ήταν ο Πλάτωνας με το «Επιστήμη ποιητική ευδαιμονίας» και ο Αριστοτέλης με το «Πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει».

Προσπαθώντας να καταλάβω πώς η ερευνητική μου παραγωγή νέας γνώσης με τοποθέτησε τόσο ψηλά στο παγκόσμιο στερέωμα της επιστήμης, διαπίστωσα ότι πειράματα και σκέψεις που άρχισα να δημοσιεύω από την αρχή της σταδιοδρομίας μου, στη δεκαετία του 1980, υποστήριξαν και υποστηρίζουν ότι οι βιολογικές μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό μας κατά τη διάρκεια του στρες εξηγούν, πέραν κάθε αμφιβολίας, τη δημιουργία των ψυχικών, ψυχοσωματικών και σωματικών νόσων που αποτελούν τα ονομαζόμενα «χρόνια, μη-μεταδιδόμενα νοσήματα», και όχι μόνο. Αυτά τα πολύ συχνά νοσήματα ευθύνονται για την πλειονότητα της νοσηρότητας και θνησιμότητας της ανθρωπότητας σήμερα. Αλλά και πέραν αυτών, το στρες αυξάνει την ευπάθεια και σε ορισμένες λοιμώξεις όπως, στις μέρες μας, η νόσος COVID-19 που οφείλεται σε προσβολή από τον SARS-COV2 και σε ορισμένους συχνούς καρκίνους, όπως του μαστού. Αλλά και στα αυτοάνοσα και αλλεργικά νοσήματα το στρες παίζει σημαντικό παθογενετικό ρόλο, ιδίως «μεταστρεσικά», σε περιόδους αποδρομής του στρες. Αυτή η καθολική και τεράστια σημασία της βιολογίας του στρες στην ανθρώπινη παθολογία εξηγεί γιατί όλες οι βιοϊατρικές επιστήμες αναφέρονται και θα αναφέρονται συχνά σε αυτές τις βασικές, πρωταρχικές, φυσιολογικές και παθοφυσιολογικές έννοιες.

Η ειδίκευσή μου στην παιδιατρική μού στάθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη, δεδομένου ότι είναι στην εμβρυϊκή και πρώτη παιδική, προσχολική ηλικία, καθώς και στην εφηβεία, που μακροχρόνιες επιγενετικές αλλαγές επιτάσσονται από το περιβάλλον στον οργανισμό, εγκαθίστανται στο γονιδίωμά μας και μας προδιαθέτουν στις παραπάνω χρόνιες μη-μεταδιδόμενες νόσους και πολλά άλλα κακά.

Οι σημαντικές δημοσιεύσεις και ο αντίκτυπός τους στην ανθρώπινη ζωή και κοινωνία ήταν η αιτία του να δεχτώ τιμητική πρόταση από τη Βιβλιοθήκη του Αμερικανικού Κογκρέσου, ένα ίδρυμα που θυμίζει πολύ την Αρχαία Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας, να αναλάβω τη διακεκριμένη «Εδρα John Kluge στην Τεχνολογία και Κοινωνία» και να υποβάλω εγγράφως τις σκέψεις μου σχετικά με την καλύτερη δυνατή επένδυση που θα μπορούσε να κάνει μια κοινωνία για να εξασφαλίσει την ψυχοσωματική υγεία και ευτυχία των μελών της. Είναι προφανές από τα παραπάνω ότι η μητρότητα, η εγκυμοσύνη και η ανατροφή των παιδιών και συνεπώς η οικογένεια έχουν πρωταρχικό ρόλο και αποτελούν κεντρικό στόχο μιας τέτοιας επένδυσης, ενώ ο έλεγχος του στρες είναι το μέσο για την επιτυχία της. Χρησιμοποίησα τις φανταστικές πηγές της Βιβλιοθήκης για να καταλάβω τις έννοιες της ομοιόστασης και του στρες μέσα στην ιστορία της ανθρωπότητας και να αντιληφθώ τελικά την τεράστια προσφορά της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, αλλά και άλλων, κυρίως ανατολικών φιλοσοφιών, και σε αυτό το κεντρικό πεδίο της ανθρώπινης επιστήμης και σοφίας.

Θα θέλατε να μας μιλήσετε για τη μακροχρόνια παραμονή σας στην Ουάσιγκτον και για τη σχέση σας με το ελληνικό επιστημονικό δυναμικό που είχατε συναναστραφεί εκεί;

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Πάτρα και έδωσα εισαγωγικές εξετάσεις στην Ιατρική, όταν στη χώρα υπήρχαν μόνο δύο ιατρικές σχολές. Μπήκα από τους πρώτους στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, από την οποία αποφοίτησα πρώτος 6 χρόνια αργότερα. Ξεκίνησα τη μετα-φοιτητική μου σταδιοδρομία στην Παθολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών υπό τη διεύθυνση του σεβαστού καθηγητού Γεωργίου Δαΐκου. Το επόμενο έτος έφυγα για σπουδές στις ΗΠΑ, στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, όπου ειδικεύτηκα στην Παιδιατρική. Eν συνεχεία, μετά από προτροπή του έγκριτου καθηγητού Χαράλαμπου Μουτσόπουλου, μετέβηκα για εκπαίδευση στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (National Institutes of Health, NIH) και συγκεκριμένα στο Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού και της Ανθρώπινης Ανάπτυξης (National Institute of Child Health and Human Development, NICHD), στο προάστιο Βηθεσδά της Ουάσιγκτον, όπου εκπαιδεύτηκα στην Ενδοκρινολογία, Μεταβολισμό και Διαβήτη και όπου μυήθηκα στη χρήση της επιστημονικής μεθόδου και άρχισα τον ερευνητικό μου βίο. Μετά από λίγα χρόνια μού ζητήθηκε να παραμείνω στο Ινστιτούτο σε μόνιμη θέση και λίγο αργότερα μου ανατέθηκε η ίδρυση και διαπίστευση του Εκπαιδευτικού Προγράμματος στην Παιδιατρική Ενδοκρινολογία, το οποίο διηύθυνα μέχρι την αποχώρησή μου για την Ελλάδα και το οποίο είναι σήμερα από τα καλύτερα ενδοκρινολογικά προγράμματα των ΗΠΑ.

Συναναστράφηκα έντονα με το ελληνικό επιστημονικό δυναμικό της περιοχής και δημιούργησα φιλίες και σχέσεις που κρατάνε μέχρι σήμερα. Μέσω της θέσης μου προσέλαβα ή μεσολάβησα για την εκπαίδευση αρκετών ελλήνων επιστημόνων, οι οποίοι σήμερα έχουν λαμπρές σταδιοδρομίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Από την αρχή της σταδιοδρομίας μου στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας ξεκίνησα πολλά κλινικά ερευνητικά πρωτόκολλα, μέσω των οποίων, και με τη βοήθεια της τοπικής ελληνικής ενορίας του Αγίου Γεωργίου της Βηθεσδά, ένας μεγάλος αριθμός ελλήνων ασθενών έγινε δεκτός για διάγνωση και θεραπεία δωρεάν στο Κλινικό Κέντρο των Εθνικών Ινστιτούτων Υγείας.

Πιστεύετε πως η χώρα μας έδειξε να αντιλαμβάνεται την παρουσία σας μετά την επιστροφή σας στον γενέθλιο τόπο σας ή έχουμε ακόμα ένα παράδειγμα επιστήμονα διεθνώς καταξιωμένου που η χώρα μας έδειξε αδυναμία να αξιοποιήσει;

Επέστρεψα στη χώρα σαν διευθυντής της Πρώτης Παιδιατρικής Κλινικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, μια περίοπτη θέση στην ακαδημαϊκή ζωή της Ελλάδας και με ηγετικό ρόλο στην παιδιατρική φροντίδα της χώρας και, γενικότερα, σε ό,τι αφορά την υγεία των παιδιών, εφήβων και νέων. Από την ίδρυση και έναρξη της λειτουργίας της το 1856, η Κλινική αυτή προσέφερε πολλά στην ελληνική κοινωνία και πιστεύω ότι μέσω αυτής αξιοποιήθηκα και έπραξα το κατά δύναμιν, όπου μου ζητήθηκε. Παραδείγματος χάριν, σαν πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Μητρικού Θηλασμού, πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Εμβολιασμών κ.ά.

Από την άλλη μεριά, συμμετείχα ή συμμετέχω ακόμα σε άλλα σημαντικά έργα στη χώρα. Υπήρξα ο πρώτος διευθυντής του Ιδρύματος Ιατρο-βιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών με καθήκον την επιλογή των πρώτων 40 επιστημόνων που στελέχωσαν το Ιδρυμα, καθώς και την εγκατάστασή τους στο μόλις παραληφθέν κτίριο.

Στο θέμα της επιστημονικής έρευνας στη χώρα, συμμετείχα σαν αντιπρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας, ενώ στα θέματα παιδείας συμμετέχω σήμερα σαν αντιπρόεδρος του Ανωτάτου Συμβουλίου της Εθνικής Ανεξάρτητης Αρχής Ανώτατης Εκπαίδευσης κ.ά.

Ποια είναι η θέση σας απέναντι στην ανεξέλεγκτη αιμορραγία με τη μορφή της φυγής του επιστημονικού προσωπικού στο εξωτερικό και τι θα μπορούσε να γίνει για την ανάσχεσή της;

Προφανώς, για τη χώρα αυτή, η αιμορραγία νέων επιστημόνων είναι τραγική και αν δεν ανασχεθεί θα οδηγήσει σε μεγάλα δεινά. Δυστυχώς, η οικονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας υποχρέωσε πολλούς ταλαντούχους και καλά εκπαιδευμένους νέους σε αναζήτηση καλύτερων συνθηκών εργασίας και ζωής στο εξωτερικό. Οι αριθμοί της εξόδου αυτής από τη χώρα είναι πολύ μεγάλοι και φαίνεται ότι ζούμε σε μια νέα περίοδο ελληνικής διασποράς, μια από τις πολλές που έχει υποστεί το έθνος μας στην υπερ-τρισχιλιετή διαδρομή του στην ιστορία και σίγουρα ούτε η πρώτη αλλά, πιθανόν, ούτε και η τελευταία. Η μεγάλη αυτή μετανάστευση στο εξωτερικό από νέους με εξαιρετικές δυνατότητες μαζί με την υπογεννητικότητα της χώρας μας αποτελούν μεγάλη απειλή για την ύπαρξή μας ως λαού και έθνους. Φυσικά, αυτά είναι δύο αναστρέψιμα φαινόμενα. Οι Ελληνες έχουν αποδείξει ότι στα δύσκολα συντάσσονται και κάνουν τις απαραίτητες υπερβάσεις. Με κατάλληλες πολιτικές, μπορούμε να έχουμε την αντίθετη ροή, brain regain αντί για brain drain. Παρόμοια, με κατάλληλες πολιτικές και κυρίως με τη σωστή παιδεία του πληθυσμού μας, μπορούμε να αντιστρέψουμε την υπογεννητικότητα της χώρας μας.

Τώρα που αποσυρθήκατε από την ενεργό σας θέση στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ποιοι είναι οι μελλοντικοί σας στόχοι;

Ευτυχώς, υπάρχουν δυνατότητες για ακαδημαϊκή ζωή και μετά την αφυπηρέτηση από το Πανεπιστήμιο, δεδομένου ότι οι έννοιες της διδασκαλίας και της έρευνας δεν σταματούν ποτέ για αυτούς που είναι γεννημένοι δάσκαλοι και ερευνητές. Η UNESCO με τίμησε το 2010 με την πρώτη και μοναδική «Εδρα στην Εφηβική Υγεία και Ιατρική» στον κόσμο, στην οποία υπηρετώ από τότε, ενώ η alma mater μου, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, μου εμπιστεύτηκε από το 2017 τη διεύθυνση του πρόσφατα μετονομασθέντος Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας», που μου επιτρέπουν τη συμμετοχή μου στο ακαδημαϊκό γίγνεσθαι και, το κυριότερο, στο mentoring νέων επιστημόνων και στη συνεργασία μου με άλλους ερευνητές. Θεωρώ και τα δύο ως μέρος του «γηράσκω αεί διδασκόμενος» και ως προσφορά και συμμετοχή στην επιστήμη και στη χώρα, χωρίς να αποβλέπω σε οτιδήποτε άλλο.

Μας έχει μεταφερθεί από τον συμφοιτητή σας Στρατή Παττακό, που με περηφάνια αναφέρει ότι ξεκίνησε η καριέρα του από το σπίτι σας στην Ουάσιγκτον, μια στιχομυθία ανάμεσα σε εσάς και τον πατέρα σας που κατέληγε ως εξής: «Γιώργο, δεν μου είπες ότι είσαι διευθυντής; Και γυρίζεις στο σπίτι το βράδυ στις δέκα η ώρα; Τότε το διευθυντής προς τι;». Τι ακριβώς εννοούσε ο πατέρας σας;

Είχα εξαιρετικούς γονείς που μου προσέφεραν τα πάντα και πάνω από όλα τα παράδειγμά τους ζώντας οι ίδιοι μια ζωή γεμάτη καλοσύνη. Ομως, ο πατέρας μου και ίσως και η μητέρα μου είχαν συνδυάσει τον τίτλο και τα καθήκοντα του διευθυντή με αυτά ενός διοικητικού στελέχους που λειτουργεί ιεραρχικά αφ’ υψηλού, δίνοντας κατευθύνσεις στους υφισταμένους του και απολαμβάνοντας μια αβίαστη, «ειδυλλιακή» ζωή, χωρίς ιδιαίτερο μόχθο και άγχος. Το να εργάζεται ο διευθυντής το ίδιο ή και περισσότερο από τους υφισταμένους του τους ήταν αδιανόητο. Από την άλλη μεριά, η πραγματική επιστήμη όπως και η τέχνη μπορούν να συνδυαστούν με πάθος και, κατά συνέπεια, με υπερβατική ευχαρίστηση, μια κατάσταση ευδαιμονική που εξουδετερώνει την κόπωση και το άγχος. Και στην εύλογη ερώτηση του πατέρα μου θα έπρεπε να είχα απαντήσει «άλλο η διεύθυνση μιας δημόσιας υπηρεσίας και άλλο η διακονία της επιστήμης και της τέχνης». Ο Bertrand Russell στο βιβλίο του «Η αναζήτηση της ευτυχίας» είχε αναφερθεί ακριβώς σε αυτό. Η επιστήμη και η τέχνη είναι δυνητικά φορείς ευτυχίας. Η αναζήτηση και εύρεση νοήματος ζωής στην υπηρεσία κάποιου ανώτερου σκοπού, όμως, είναι η πλέον καταλυτική στην απόκτηση της ευδαιμονίας, όπως την όρισε ο Αριστοτέλης. Η επιστήμη και η τέχνη, που συνδυάζονται ιδιαίτερα στην ιατρική, αποτελούν αγωγό προς την ευδαιμονία. Ο ενάρετος βίος τη διευκολύνει, τη συμπληρώνει και την παγιώνει. Φυσικά, η καλή τύχη βοηθάει.

Πηγή: ΤΑ ΝΕΑ

Γεώργιος Π. Χρούσος*

Eχοντας εργαστεί στη βιοϊατρική έρευνα για πάνω από τέσσερις δεκαετίες, έφτασα στο τελικό συμπέρασμα, και χωρίς καμία υπερβολή, ότι η σημασία του στρες στην ανθρώπινη φυσιολογία και παθολογία είναι καθολική και τεράστια, και ότι ο έλεγχός του θα μπορούσε να αλλάξει ραγδαία την ανθρώπινη κοινωνία και τον ρουν της ιστορίας της. Αλλά κατ’ αρχάς, ας ορίσουμε το στρες επιστημονικά. Το στρες είναι η διαταραχή της «ομοιόστασης», δηλαδή της δυναμικής μας ισορροπίας, η οποία διατηρείται χρησιμοποιώντας ενέργεια, που είναι κυρίως η τροφή μας. Κάθε απειλή κατά της ομοιόστασής μας είναι ένα «στρεσογόνο ερέθισμα» –που μπορεί να είναι πραγματικό ή αντιλαμβανόμενο– και κάθε διορθωτική κίνηση του οργανισμού μας είναι μια «προσαρμοστική αντίδραση». Οι έννοιες αυτές είναι βασικές και πολύ παλαιές, εκτείνονται πολύ πέραν της ιατρικής και μας έρχονται από την αρχαία Ελλάδα. Σ’ αυτές βασίστηκε η ιπποκρατική ιατρική, σ’ αυτές βασίζεται και η σύγχρονη δυτική ιατρική. Η ομοιόσταση και το ελεγχόμενο διορθωτικό στρες αντανακλούν την υγεία, ενώ το υπερβολικό ή παρατεταμένο (χρόνιο) στρες είναι δυνητικά νοσογόνα.

Κατά τη διάρκεια του στρες, όταν αυτό ξεπεράσει κάποιον ουδό που είναι διαφορετικός για τον κάθε άνθρωπο, ο οργανισμός μας ενεργοποιεί το θεμελιώδες για τη ζωή σύστημα του στρες. Αυτό παράγει χημικούς μεσολαβητές, οι οποίοι αποτελούν μέρος της προσαρμοστικής αντίδρασης και οι οποίοι μας βοηθούν να αντεπεξέλθουμε στην κάθε δυσκολία. Αυτά τα μόρια δρουν στον εγκέφαλο και στο υπόλοιπο σώμα μας, αλλάζοντας τις διανοητικές και φυσιολογικές μας λειτουργίες, έτσι ώστε να υπερβούμε τον σκόπελο του στρεσογόνου ερεθίσματος και να επανέλθουμε στην υγιή ομοιόσταση. Υπάρχουν τρεις δυνατές αρχέγονες αντιδράσεις του οργανισμού μας σε ένα στρεσογόνο ερέθισμα. Η πάλη, η φυγή και το πάγωμα (fight, flight and freezing). Οι δύο πρώτες είναι ενεργητικές, η τρίτη φαινομενικά παθητική, και οι τρεις πολύ σημαντικές για την επιβίωση.

Γενικά, το ελεγχόμενο στρες είναι συνήθως βραχείας διάρκειας και μπορεί να είναι αδιάφορο ή ακόμα και ωφέλιμο (eustress) για τον οργανισμό, ο οποίος βέβαια μετά το στρες επανέρχεται στην πρότερη φυσιολογική του ομοιόσταση. Ας σημειωθεί ότι το ελεγχόμενο στρες βραχείας διάρκειας προκαλεί και διέγερση του συστήματος της αμοιβής, δημιουργώντας αισιοδοξία και κινητοποίηση για την αντιμετώπιση του στρεσογόνου ερεθίσματος. Αντίθετα, το υπερβολικό ή παρατεταμένο στρες πολλές φορές συνδυάζεται με καταστολή του συστήματος της αμοιβής και ψυχική δυσφορία, και μπορεί να βλάψει τον οργανισμό όχι μόνο κατά τη διάρκειά του, αλλά και μετά, όταν αυτό έχει ήδη ξεπεραστεί (distress). Η ικανότητα ενός ανθρώπου να αντιμετωπίζει επιτυχώς το στρες με σχετική ευκολία, τόσο στον βαθμό όσο και στη διάρκεια της προσαρμοστικής αντίδρασης, λέγεται «ψυχοσωματική ανθεκτικότητα» ή, στα αγγλικά, resilience.
Oι κύριοι ορμονικοί μεσολαβητές του στρες, πχ. η κορτιζόλη και οι κατεχολαμίνες νορεπινεφρίνη, επινεφρίνη και ντοπαμίνη, καθώς και άλλοι, που βοηθούν τον οργανισμό να αντεπεξέλθει στο στρες, είναι οι ίδιοι που τον βλάπτουν όταν εκκρίνονται σε υπερβολική ποσότητα ή παρατεταμένα. Η ερώτηση είναι, γιατί; Η απάντηση είναι ότι φτιάχτηκαν για έναν κόσμο αρκετά διαφορετικό από τον σημερινό. Εναν κόσμο με πιο οξέα προβλήματα, που απαιτούσαν κυρίως οξείες προσαρμοστικές αντιδράσεις σε συγκεκριμένα στρεσογόνα ερεθίσματα.

Από τα βάθη των αιώνων, το στρες είναι που καθόρισε, μέσω της γενετικής μας εξέλιξης (evolution), τον σημερινό άνθρωπο ως είδος, με τη φυσιολογία του, τη συμπεριφορά του, ακόμα και την παθολογία του. Δηλαδή, η γενετική και το περιβάλλον μαζί προγραμμάτησαν το είδος μας να είναι έτοιμο για μελλοντικά στρεσογόνα ερεθίσματα, που φυσικά «προβλέφθηκαν» με βάση τη μακρόχρονη εμπειρία του είδους. Ποια ήταν αυτή; Ποιοι πρόγονοί μας πέρασαν επιτυχώς μέσα από τις κύριες «στενωπούς» του στρες του παρελθόντος που είναι οι εξής: ο λιμός, η αφυδάτωση, οι βλαπτικές ουσίες (λοιμώδεις και μη), οι εχθροί, οι τραυματισμοί και η διάσπαση των κοινωνικών δεσμών. Τι προστατευτικές ικανότητες διέθεταν; Μία προς μία η αντιστοιχία τους με την προστατευτική ιδιότητα είναι και η σύγχρονη παθολογία: κατακράτηση θερμίδων = παχυσαρκία, κατακράτηση νερού και ηλεκτρολυτών = υπέρταση, ισχυρή ανοσία = αυτοάνοσες και αλλεργικές παθήσεις, επαγρύπνηση και ελαχιστοποίηση του κινδύνου = άγχος, αϋπνία και κατάθλιψη, προστασία των ιστών = σύνδρομα χρόνιας κόπωσης και πόνου, κοινωνική συνοχή και συνεργασία = όλες οι ανήθικες, ανέντιμες και αντικοινωνικές συμπεριφορές, όπως φανατισμός, ρατσισμός, εθνικισμός, μακιαβελισμός κ.ά. Με λίγα λόγια, όλα τα λεγόμενα «χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα», και όχι μόνον, τα οποία ταλάνιζαν και ταλανίζουν τις ανθρώπινες κοινωνίες.

Ενα εν πολλοίς αντίστοιχο φαινόμενο, που για το άτομο το αποκαλούμε «ανάπτυξη» (development), λαμβάνει χώρα και στη μικρή χρονική κλίμακα μιας ανθρώπινης ζωής ή το πολύ στον χρόνο δύο έως τεσσάρων γενεών. Τα ίδια στρεσογόνα ερεθίσματα «στενωποί» που πλάθουν το είδος πλάθουν, μέσω της επιγενετικής διαδικασίας, και το άτομο, για έναν κόσμο που προβλέπεται σαν άμεσα «στρεσογόνος». Πράγματι, στις ιδιαίτερα ευάλωτες εμβρυϊκή και πρώτη παιδική (προσχολική) ηλικία, καθώς και στην εφηβεία, το περιβάλλον επιτάσσει αλλαγές στον οργανισμό μας, που εγκαθίστανται στο γονιδίωμά μας για μεγάλο χρόνο ή ακόμα και για όλη μας τη ζωή και μας προδιαθέτουν στις σύγχρονες χρόνιες μη μεταδιδόμενες νόσους, και όχι μόνον. Στην επόμενη επιφυλλίδα, αφιερωμένη στην ιατρική της ομοιόστασης και του στρες, θα αναλυθούν οι κοινοί μηχανισμοί, που μέσω της εξέλιξης και της ανάπτυξης, προκαλούν τη σύγχρονη ανθρώπινη παθολογία.

* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.

Το άρθρο αποτελεί περιληπτική απόδοση του δεύτερου μέρους της τριλογίας διαλέξεων για την επιστήμη και ιατρική της ομοιόστασης και του στρες, και τη συνολική διαχείριση του στρες, στη σειρά διαλέξεων για τη «Φιλοσοφική Διαχείριση του Στρες», Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, Καινοτόμο Πιλοτικό Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκπαίδευσης, Περιφέρεια Αττικής, philodimos.net.

Πηγή: kathimerini.gr

Ο SARS-CoV-2, που προκαλεί την COVID-19, προσβάλλει όχι μόνο ενηλίκους αλλά και παιδιά, εφήβους και νέους. Ομως, στις νεότερες ηλικίες η λοίμωξη είναι συνήθως ασυμπτωματική ή πολύ ελαφριά, και ελάχιστα θανατηφόρα. Αυτό συμβαίνει είτε διότι υπάρχει αντίσταση στην είσοδο και τη διαδικασία πολλαπλασιασμού του ιού, είτε διότι υπάρχει καλή ανταπόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος εναντίον του. Επιπλέον, τα παιδιά, οι έφηβοι και οι νέοι διαθέτουν καλές καρδιοπνευμονικές και ανοσιακές εφεδρείες για την αντιμετώπιση της νόσου, οι οποίες, ως γνωστόν, φθίνουν με την ηλικία. Από την άλλη μεριά, είναι δυνατόν να υπάρχουν άνθρωποι οποιασδήποτε ηλικίας που έχουν ιδιαίτερα αυξημένη ευαλωτότητα στον ιό για γενετικούς ή επιγενετικούς λόγους, κάτι που θα εξηγούσε τη σοβαρή νόσηση σε ορισμένα άτομα μικρής ηλικίας χωρίς εμφανή υποκείμενη νόσο.

Ο θάνατος από την COVID-19 προκαλείται κυρίως από καρδιοαναπνευστική ανεπάρκεια ή/και από τη λεγόμενη «κυτοκινική  καταιγίδα», μια καταστροφική, αχαλίνωτη, γενικευμένη φλεγμονή. Και τα δύο θανατηφόρα φαινόμενα είναι προϊόντα εκτεταμένης λοίμωξης και φλεγμονής, που αντίστοιχα καταστρέφει τις κυψελίδες του πνεύμονα, ή/και προκαλεί πολυ-οργανική ανεπάρκεια και κυκλοφορική καταπληξία (σοκ). Ευτυχώς, αυτού του είδους οι εκδηλώσεις είναι σχετικά σπάνιες στις νεότερες ηλικίες. Πρόσφατα, ένα πολύ σπάνιο, βαρύ φλεγμονώδες σύνδρομο, που μοιάζει με τις νόσους Kawasaki και «τοξική καταπληξία», εμφανίστηκε σε παιδιά κάτω των 12 ετών σε μια περίεργη συσχέτιση με την COVID-19, που σήμερα μελετάται με ιδιαίτερη σπουδή.

Το χρόνιο κάπνισμα, μια σοβαρή χημική και συμπεριφορική εξάρτηση που συνήθως ξεκινάει στα χρόνια της εφηβείας, προοδευτικά ελαττώνει τις καρδιοπνευμονικές εφεδρείες του οργανισμού και, κατά συνέπεια, αυξάνει την ευαλωτότητά του στη νόσο, κάτι που έγινε εμφανές με τις πρώτες κλινικές αναλύσεις της πανδημίας. Οπως όλες οι εξαρτήσεις, το χρόνιο κάπνισμα προκαλεί «νόσο» στο λεγόμενο σύστημα της αμοιβής στον εγκέφαλό μας, που εκφράζεται με χρόνια δυσφορία λόγω πτώσης στην παραγωγή ντοπαμίνης και άλλων ουσιών. Δεν θα υπήρχαμε, εάν δεν είχαμε αυτό το τόσο σημαντικό σύστημα, το οποίο μας αμείβει όταν κάνουμε κάτι θετικό και μας τιμωρεί όταν κάνουμε κάτι αρνητικό, με τελικό σκοπό την επιβίωση και αναπαραγωγή του ατόμου και του είδους.

Από την άλλη μεριά, επίσης δεν θα επιβιώναμε σαν άτομα και σαν είδος, εάν δεν διαθέταμε ένα σύστημα αρωγής για την αντιμετώπιση του στρες και την επαναφορά της ομοιόστασης σε δύσκολες καταστάσεις, το σύστημα του στρες. Είναι αξιοσημείωτο ότι εάν το σύστημα του στρες διεγερθεί για λίγο, για οποιοδήποτε λόγο, στέλνει ταυτόχρονα σήμα στο σύστημα της αμοιβής να παραγάγει ντοπαμίνη, με σκοπό να διεγείρει την αισιοδοξία και να κινητοποιήσει τον οργανισμό, έτσι ώστε να αντιδράσει κάποιος προσαρμοστικά, ανάλογα με το στρεσογόνο ερέθισμα. Προφανώς, είτε πάμε για «μάχη» είτε για «φυγή», χρειαζόμαστε αισιοδοξία και κινητοποίηση, δηλαδή υψηλή ντοπαμίνη. Είναι ενδιαφέρον, όμως, ότι εάν η διέγερση του συστήματος του στρες διαρκέσει παρατεταμένα, πέρα από κάποιο χρονικό διάστημα, το οποίο διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, αντί να διεγείρει, καταστέλλει το σύστημα της αμοιβής και, συνεπώς, προκαλεί τη λεγόμενη «δυσφορία του χρόνιου στρες», η οποία εκφράζεται με διάφορα ψυχολογικά, ψυχοσωματικά και σωματικά συμπτώματα. Ταυτόχρονα με τη δυσφορία, το χρόνιο στρες καταστέλλει σημαντικές λειτουργίες του ανοσοποιητικού συστήματος και μας κάνει πιο ευάλωτους σε λοιμώξεις.

Η εφηβεία είναι ένα μεταβατικό στάδιο της ζωής, που για διάφορους λόγους, σε περίπου ένα τρίτο των εφήβων, συνοδεύεται από χρόνιο αίσθημα στρες και δυσφορίας. Οι τελευταίοι πιθανώς εκλαμβάνουν τη ζωή τους σαν στρεσογόνα, αισθάνονται δυσφορικοί, και αυτόματα αποζητούν τρόπους ανακούφισης. Υπάρχουν, όμως, καλοί και κακοί τρόποι αντιμετώπισης του στρες και απόκτησης ευχαρίστησης ή ανακούφισης. Οι καλοί συμπεριλαμβάνουν επικοινωνία με φίλους, επαφή με τη φύση, φυσική άσκηση, απόκτηση νέας γνώσης, πνευματικότητα, αλτρουιστικές πράξεις, επιδίωξη της τέχνης, καλά χόμπι, κ.λπ., ενώ οι κακοί εμπερικλείουν τις λεγόμενες «ριψοκίνδυνες», βλαπτικές συμπεριφορές, όπως η χρήση εθιστικών ουσιών, σαν τη νικοτίνη.

Το κάπνισμα, το άτμισμα και άλλες ριψοκίνδυνες συμπεριφορές σε ένα φυσιολογικό άτομο διεγείρουν το σύστημα του στρες και, ταυτόχρονα, το σύστημα της αμοιβής, δηλαδή αρχικά παράγουν ένα αίσθημα παροδικής ευχαρίστησης, ενώ στο χρόνια στρεσαρισμένο άτομο προκαλούν παροδική ανακούφιση. Ομως, όσο προχωράει ο χρόνος και ένα φυσιολογικό άτομο συνεχίζει να καπνίζει, το σύστημα της αμοιβής καταστέλλεται, παράγει λιγότερη ντοπαμίνη και προκαλεί παρατεταμένη δυσφορία. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και ο ψυχολογικά υγιής νέος καπνιστής που συνεχίζει να καπνίζει, σε σύντομο χρονικό διάστημα δεν θα μπορεί να διακόψει το κάπνισμα, εάν επιθυμεί να αποφύγει το αίσθημα της δυσφορίας. Σε αυτή τη φάση, ο άνθρωπος αυτός γίνεται εξαρτημένος από το στρεσογόνο ερέθισμα, σε αυτή την  περίπτωση το κάπνισμα, και αυτόματα το αποζητεί.

Δεδομένου όμως ότι το παρατεταμένο στρες πυροδοτεί αρνητικές ψυχικές και σωματικές εκδηλώσεις, οι ενήλικες και οι έφηβοι με προϋπάρχοντα ψυχολογικά νοσήματα μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα συναισθήματος και συμπεριφοράς και ψυχοσωματικά και σωματικά συμπτώματα. Τα πρώτα περιλαμβάνουν αγχώδη και καταθλιπτικά συναισθήματα, όπως άγχος, πανικός, απόσυρση, θυμός, επιθετικότητα, βία, κ.λπ., ενώ τα δεύτερα και τρίτα μπορεί να εμφανιστούν σαν κόπωση, πόνοι, αϋπνία, εφιάλτες κ.ά. Ταυτόχρονα, η επιδίωξη της ανακούφισης από αυτό το στρες μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση ή αναζήτηση νέων συμπεριφορών εξάρτησης, όπως το κάπνισμα και το άτμισμα, με αύξηση της καρδιοπνευμονικής και ανοσιακής ευαλωτότητας στην COVID-19.

Τα πρόσφατα επιβεβλημένα, αλλά απαραίτητα περιοριστικά μέτρα, η απειλή μιας καταστροφικής λοίμωξης, και η συμπαρομαρτούσα οικονομική κρίση στην κοινωνία και στην οικογένεια, αποτελούν πολύ σημαντικούς στρεσογόνους παράγοντες για όλους μας. Γνωρίζουμε ότι το στρες και το άγχος των ενηλίκων διαχέεται στα παιδιά και, συνεπώς, σε όλη την οικογένεια. Αυτό σημαίνει ότι η διαχείριση και ο έλεγχος του στρες σε όλους αποτελούν το κλειδί για τη γαλήνη και τη σωστή λειτουργία μιας οικογένειας και κατ’ επέκταση της κοινωνίας.

Για την προστασία των παιδιών και εφήβων και όλης της οικογένειας, τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν είναι η «λογική» κοινωνική επικοινωνία εντός και εκτός της οικογένειας, η τήρηση κανονικού ημερησίου προγράμματος στον ύπνο, γεύματα, καθημερινή υγιεινή, και σωματική άσκηση, η διατήρηση επαρκούς φυσικής απόστασης από νοσούντες ή πιθανόν νοσούντες, ο περιορισμός στην «κατανάλωση» πληροφορίας, η προσφορά βοήθειας σε άλλους, και η αναζήτηση βοήθειας από επαΐοντες και ειδικούς. Φυσικά, οι μαθητές πρέπει να παρακολουθούν τακτικά το σχολικό τους πρόγραμμα και να εκπληρώνουν τις υποχρεώσεις τους. Και πάνω απ’ όλα μια συμβουλή για όλους: χρησιμοποιήστε τους καλούς τρόπους για τη διαχείριση του στρες, όχι τους κακούς!

* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.

 

Πηγή: kathimerini.gr

Γεώργιος Π. Χρούσος*

Γνωρίζοντας τις πολλαπλές δράσεις της βιταμίνης D στο ανοσοποιητικό μας σύστημα και τη φλεγμονή, καθώς και τον πιθανό προστατευτικό ρόλο που φαίνεται να έχει στις χειμερινές πνευμονικές λοιμώξεις, όπως η γρίπη, και σε αλλεργικά και αυτοάνοσα νοσήματα, όπως αντίστοιχα το άσθμα και η σκλήρυνση κατά πλάκας, θεώρησα ότι είναι σημαντικό να επιστήσω την προσοχή μας σε πιθανή θωράκιση της υγείας μας από τον SARS-CoV-2 από αυτή την αρχέγονη βιταμίνη.

H βιταμίνη D είναι μια λιποδιαλυτή στερόλη που κυκλοφορεί στη φύση και ευρίσκεται στα φυτά ως D2 και στα ζώα ως D3. Παίζει σημαντικό ρόλο σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, ρυθμίζοντας τη λειτουργία πολλών από τα γονίδιά τους. Ανήκει στις λεγόμενες πυρηνικές ορμόνες, που έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της ζωής. Η βιταμίνη D, όπως και άλλες πυρηνικές ορμόνες, π.χ., η κορτιζόλη, τα ανδρογόνα και τα οιστρογόνα, επηρεάζει την λειτουργία πάνω από 5% του ανθρώπινου γονιδιώματος των περίπου 44.000 γονιδίων, ήτοι πάνω από 2.200 γονίδια. Είναι ενδιαφέρον ότι οι πολλές αλλαγές που παρατηρήθηκαν δεν ήταν δραματικές, και αυτό ίσως εξηγεί γιατί σε μελέτες θεραπείας με βιταμίνη D, οι κλασικοί μεμονωμένοι βιο-δείκτες διαφόρων νόσων επίσης δεν δείχνουν δραματικές αλλαγές. Δηλαδή, η αναπλήρωση της βιταμίνης D για τη διατήρηση φυσιολογικών επιπέδων επηρεάζει πάρα πολλούς παράγοντες, αλλά από λίγο.

Μάθαμε ότι η βιταμίνη D υπάρχει και είναι σημαντική για την υγεία, με την πρώτη θεραπεία της ραχίτιδας το 1922, και, αργότερα, της οστεομαλάκυνσης στους ενηλίκους. Η σημασία της βιταμίνης D στον μεταβολισμό και στην υγεία των οστών είναι αδιαμφισβήτητη. Αλλά η πλειάδα των γονιδίων που επηρεάζει ξεπερνά κατά πολύ τα γονίδια που έχουν να κάνουν με τα οστά. Πράγματι, επηρεάζει και γονίδια που εμπλέκονται στον γενικό μεταβολισμό, καθώς και στη λειτουργία του κεντρικού νευρικού, καρδιαγγειακού, και ανοσοποιητικού συστήματος, μεταξύ άλλων. Δεν υπάρχει ιστός στο σώμα μας που να μην έχει υποδοχείς για τη βιταμίνη D και η πολυσχιδής δράση της σε όλα τα συστήματα του οργανισμού επαληθεύεται και από την επίδρασή της στο πρωτέωμα του ανθρώπινου πλάσματος. Ομαλοποίηση των επιπέδων βιταμίνης D ασθενών με υποβιταμίνωση D οδήγησε σε αλλαγές των επιπέδων σε περίπου 400 από τις πάνω από 4.000 πρωτεΐνες που φυσιολογικά ανιχνεύονται στην κυκλοφορία. Εχουν δημοσιευθεί πολλές μελέτες που δείχνουν ότι χαμηλά επίπεδα 25-υδροξυ-βιταμίνης D στο αίμα, δηλαδή η υποβιταμίνωση D, σχετίζονται με σοβαρές παθολογίες έξω από το σκελετικό σύστημα: Αυτές συμπεριλαμβάνουν όλα τα λεγόμενα «χρόνια μη μεταδιδόμενα νοσήματα», δηλαδή παχυσαρκία, αντίσταση στην ινσουλίνη, δυσανοχή στην γλυκόζη, διαβήτη τύπου 2, δυσλιπιδαιμία, υπέρταση, καρδιαγγειακή νόσο, αυτο-άνοσες και αλλεργικές παθήσεις, κατάθλιψη, καθώς και ορισμένες λοιμώξεις και καρκίνοι. Υποβιταμίνωση D στην έγκυο επίσης σχετίζεται με επιπλοκές της κύησης και της γέννησης, όπως διαβήτης και υπερτασικές εκδηλώσεις της κύησης, πρόωρος τοκετός, επιπλοκές του τοκετού και πιθανά προβλήματα με το βρέφος και το παιδί.

Η βιταμίνη D επηρεάζει τη φυσική και ειδική ανοσία του οργανισμού και αυξάνει την προστατευτική λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος στους πνεύμονες και άλλα όργανα από τη φλεγμονή, καταστέλλοντας κυρίως την κυτταρική ανοσία. Στη νόσο COVID-19 δεν έχουν ακόμα δημοσιευθεί δεδομένα που να συσχετίζουν την υποβιταμίνωση D με τη νόσο και τις εκδηλώσεις της, όμως, μελέτες έχουν ήδη αρχίσει. Σημειωτέον, πολλές πνευμονικές λοιμώξεις λαμβάνουν χώρα τον χειμώνα, όταν τα επίπεδα της βιταμίνης D είναι φυσιολογικά πιο χαμηλά από το καλοκαίρι, ενώ αυτές αυξάνονται προοδευτικά με την ηλικία, αντιστρόφως ανάλογα από τα επίπεδα της βιταμίνης, τα οποία ελαττώνονται με τα χρόνια λόγω προϊούσας κακής απορρόφησης της βιταμίνης από το γαστρεντερικό σύστημα. Επιπλέον, οι εποχιακές πνευμονικές λοιμώξεις αυξάνονται αντιστρόφως ανάλογα με τον βαθμό της παχυσαρκίας, όπως αυτή εκφράζεται με τον δείκτη μάζας σώματος (BMI). Μεγάλη προοπτική μελέτη στην Ιρλανδία δείχνει ελάττωση των χειμερινών πνευμονικών λοιμώξεων, όπως η γρίπη, σε ηλικιωμένους που λαμβάνουν βιταμίνη D. Oι παραπάνω συσχετίσεις προφανώς δεν σηματοδοτούν αιτιακή σχέση, όμως, χωρίς αμφιβολία, χαμηλά επίπεδα βιταμίνης D είναι προάγγελος κακών συμβαμάτων στην υγεία μας.

Η βιταμίνη D προσλαμβάνεται με την τροφή και αποθηκεύεται στο λίπος ως πρόδρομος ανενεργός ουσία ή προβιταμίνη, ή ήδη ενεργοποιημένη από ζωικές τροφές. Για να γίνει πλήρως δραστική, η προβιταμίνη ενεργοποιείται στο δέρμα χρησιμοποιώντας ενέργεια που προσλαμβάνεται από την υπεριώδη ακτινοβολία Β του ήλιου (UVB). Στη συνέχεια, μεταβαίνει στο ήπαρ, όπου υδροξυλιώνεται στη θέση 25 και γίνεται 25-υδροξυ-βιταμίνη D, και κυκλοφορεί στο αίμα, όπου και τη μετράμε ως βιο-δείκτη έλλειψης, ανεπάρκειας ή επάρκειας βιταμίνης D. Aπό τις δύο μορφές της βιταμίνης D3 ή D2, η πρώτη έχει καλύτερη βιοδιαθεσιμότητα στον οργανισμό μας από τη δεύτερη, και γι’ αυτό η θεραπεία συνήθως γίνεται με βιταμίνη D3.

Στην πατρίδα μας, τα υπάρχοντα δεδομένα δείχνουν ξεκάθαρα ότι πάνω από 50% των κατοίκων όλων των ηλικιών πάσχουν από υποβιταμίνωση D. Γνωρίζουμε από πρόσφατη τυχαιοποιημένη μελέτη του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών, ότι η πρόσληψη βιταμίνης D στην πατρίδα μας είναι πολύ χαμηλή, κατά μέσον όρο το 1/7 της απαιτούμενης. Συνεπώς, παρά την αφθονία ηλιακού φωτός που διαθέτουμε, ακόμα και αν κάποιος εκτίθεται στον ήλιο τουλάχιστον 20-30 λεπτά την ημέρα, όπως είναι η γενική σύσταση, η ανεπαρκής πρόσληψη της προβιταμίνης και βιταμίνης D από τις τροφές προδιαθέτει σε υποβιταμίνωση.

Ο καιρός καλυτερεύει, τα εμβόλια κατά του SARS-CoV-2 είναι καθ’ οδόν, τα φάρμακα και άλλες θεραπείες για τη νόσο όλο και βελτιώνονται, ενώ ο αριθμός των ανθρώπων που έχουν αποκτήσει ανοσία αυξάνεται παγκόσμια. Ανεξαρτήτως των παραπάνω, όμως, η επαρκής πρόσληψη βιταμίνης D είναι, κατά τη γνώμη μου, μια σοφή προληπτική πράξη, δεδομένου ότι είναι ένας πολύ εύκολος τρόπος για να προστατευθούμε από μία πλειάδα νόσων, πιθανόν συμπεριλαμβανομένης και της νόσου COVID-19. Η ελληνική παροιμία «φύλαγε τα ρούχα σου για να έχεις τα μισά» σίγουρα ισχύει στην περίπτωση της βιταμίνης D.

* Ο Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας. Επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.

 

Πηγή: kathimerini.gr