Η τακτική σωματική δραστηριότητα και η ανάπτυξη μυϊκής μάζας κατά την παιδική και εφηβική ηλικία έχουν βαθιά επίδραση στη μακροπρόθεσμη ψυχική και σωματική υγεία. Η έλλειψη άσκησης νωρίς στη ζωή συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο άγχους, κατάθλιψης, παχυσαρκίας, μεταβολικού συνδρόμου, σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2, καρδιαγγειακών παθήσεων, και συνολικά μεγαλύτερη θνησιμότητα στην ενήλικη ζωή. Αντίθετα, παιδιά και έφηβοι που ασκούνται συχνά – ιδιαίτερα σε δραστηριότητες που ενισχύουν τη μυϊκή δύναμη – τείνουν να αναπτύσσουν πιο υγιές μεταβολικό προφίλ και να διατηρούν αυτά τα οφέλη κατά την ενήλικη ζωή.

Ένα από τα βασικά μακροπρόθεσμα οφέλη της μυϊκής αύξησης και ενδυνάμωσης σε νεαρή ηλικία είναι η αύξηση του βασικού μεταβολικού ρυθμού. Ο μυϊκός ιστός είναι μεταβολικά ενεργός· τα άτομα με μεγαλύτερη άλιπη μυϊκή μάζα καίνε περισσότερες θερμίδες σε κατάσταση ηρεμίας σε σύγκριση με εκείνα με λιγότερους μύες. Με απλά λόγια, η μυϊκή ενίσχυση μέσω της άσκησης στην παιδική και εφηβική ηλικία μπορεί να «ενισχύσει» τον βασικό μεταβολισμό στην ενήλικη ζωή, βοηθώντας τον οργανισμό να καταναλώνει περισσότερη ενέργεια ακόμα και όταν είναι σε αδράνεια. Αυτός ο αυξημένος ρυθμός διευκολύνει τη διατήρηση ενός υγιούς σωματικού βάρους, καθώς η μεγαλύτερη μυϊκή μάζα συνεπάγεται αυξημένες ενεργειακές ανάγκες για τη διατήρηση των βασικών λειτουργιών του σώματος.

Η άσκηση κατά την παιδική ηλικία συμβάλλει επίσης στη βελτίωση της ευαισθησίας στην ινσουλίνη, ένα όφελος που μπορεί να διατηρηθεί και στην ενήλικη ζωή. Μια προοπτική μελέτη διάρκειας 20 ετών διαπίστωσε ότι τα παιδιά με υψηλότερη καρδιοαναπνευστική ικανότητα και μυϊκή δύναμη παρουσίαζαν σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα ινσουλίνης νηστείας και μικρότερη αντίσταση στην ινσουλίνη στην ενήλικη ζωή. Μάλιστα, η φυσική κατάσταση στην παιδική ηλικία, και αερόβια και μυϊκή, συνδέθηκε αντίστροφα με δείκτες αντίστασης στην ινσουλίνη και με καλύτερη λειτουργία των β-κυττάρων του παγκρέατος που παράγουν ινσουλίνη, ανεξαρτήτως άλλων παραγόντων. Αυτό δείχνει ότι η φυσική δραστηριότητα νωρίς στη ζωή «ρυθμίζει» τον μεταβολισμό της γλυκόζης με διαρκή τρόπο. Η βελτιωμένη ευαισθησία στην ινσουλίνη δεν προλαμβάνει μόνο τον διαβήτη αλλά συνδέεται και με καλύτερα επίπεδα ενέργειας και μεταβολικής ευρυθμίας στην καθημερινότητα. Αυτό σημαίνει ότι τα παιδιά και οι έφηβοι που είναι και παραμένουν σωματικά δραστήριοι έχουν πολύ μικρότερες πιθανότητες να αναπτύξουν χρόνιες παθήσεις στην ενήλικη ζωή. Η έρευνα καταδεικνύει σαφώς τον πολύ σημαντικό προληπτικό ρόλο της πρώιμης άσκησης.

Οι νέοι που αποκτούν δυνατούς μυς και καλή καρδιοαναπνευστική κατάσταση έχουν επίσης δυνατότερα οστά, υψηλότερη σωματική απόδοση και μειωμένο κίνδυνο σωματικής αδυναμίας ή τραυματισμών λόγω ηλικίας. Εξίσου σημαντικά είναι τα ψυχικά και γνωστικά οφέλη της άσκησης σε νεαρή ηλικία, τα οποία κυμαίνονται από χαμηλότερα ποσοστά άγχους και κατάθλιψης έως βελτιωμένη γνωστική λειτουργία στη μέση ηλικία και ενδεχομένως μειωμένο κίνδυνο άνοιας. Αυτά τα μακροπρόθεσμα οφέλη απορρέουν τόσο από άμεσες φυσιολογικές αλλαγές – όπως πιο ισχυρό μεταβολικό και μυοσκελετικό σύστημα – όσο και από τη συνέχιση υγιών συνηθειών στη μετέπειτα ζωή. Με το να «χτίζουν δύναμη» από μικρή ηλικία, τα άτομα αποκτούν προστατευτικά πλεονεκτήματα που τα βοηθούν να παραμείνουν υγιή, δραστήρια και ψυχικά ισορροπημένα έως και την τρίτη ηλικία. Το μήνυμα είναι ξεκάθαρο: τα ενεργά παιδιά εξελίσσονται σε πιο υγιείς ενηλίκους, σε σχεδόν κάθε διάσταση της υγείας.

Τα παραπάνω ευρήματα ενισχύουν τις δημόσιες συστάσεις υγείας να ενσωματωθούν τόσο αερόβιες ασκήσεις όσο και ασκήσεις μυϊκής ενδυνάμωσης στις καθημερινές συνήθειες των παιδιών και των εφήβων. Η καλλιέργεια της αγάπης για την κίνηση και άσκηση στη νέα γενιά, συνεπώς, δεν αφορά μόνο την άμεση φυσική κατάσταση – αλλά την εξασφάλιση ενός μέλλοντος με λιγότερες χρόνιες παθήσεις, καλύτερη ποιότητα ζωής και έναν δυνατότερο, πιο ευτυχισμένο πληθυσμό. Οι μύες και οι συνήθειες που αναπτύσσουν τα παιδιά σήμερα μπορούν πραγματικά να διαφυλάξουν το αύριό τους.

Ο Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ακαδημαϊκός – ομότιμος καθηγητής Ιατρικής, ΕΚΠΑ

Πηγή: TA NEA
24/5/2025
Έντυπη Έκδοση – Γνώμες

Στις 12 και 13 Ιουλίου 2025 πραγματοποιήθηκε Ιατρική Παρέμβαση Προληπτικών Εξετάσεων για τους κατοίκους του Δήμου Καλαβρύτων – Δημοτικής Ενότητας Κλειτορίας, στο Κέντρο Υγείας Κλειτορίας.

Η δράση υλοποιήθηκε σε συνεργασία με την 6η Υγειονομική Περιφέρεια (Υ.ΠΕ.), τον Δήμο Καλαβρύτων, τη Μονάδα Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας της Β’ Προπαιδευτικής Παθολογικής Κλινικής του ΕΚΠΑ στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο «Αττικόν», την Ουρολογική Κλινική του Π.Γ.Ν. «Αττικόν», την Οφθαλμολογική Κλινική του Γενικού Νοσοκομείου Πατρών «Ο Άγιος Ανδρέας», το Γ.Ν. Καλαβρύτων, το Κέντρο Υγείας Κλειτορίας, το Παιδιατρικό Νοσοκομείο «Παίδων Πεντέλης», τον Ιατρικό Σύλλογο Πατρών, τη Μητρόπολη Καλαβρύτων και Αιγιαλείας, το Κέντρο Υγείας Βόρειου Τομέα Πατρών, την εταιρεία SIEMENS Healthineers Ελλάς Α.Ε., καθώς και το Ενδοκρινολογικό Τμήμα του ΕΚΠΑ.

Στο πλαίσιο της παρέμβασης εξετάστηκαν συνολικά 138 ενήλικες, έφηβοι και παιδιά, στοχεύοντας στην πρόληψη και έγκαιρη διάγνωση προβλημάτων υγείας.

Αναλυτικά οι ιατρικές εξετάσεις που πραγματοποιήθηκαν περιλάμβαναν:

• Καρδιολογικός έλεγχος, με τη χρήση φορητού ηλεκτροκαρδιογράφου και υπερηχογράφου: Εξετάστηκαν 37 ενήλικες, έφηβοι και παιδιά.

• Παθολογικός – Διαβητολογικός έλεγχος: Εξετάστηκαν 13 ενήλικες.

• Πλήρης οφθαλμολογικός έλεγχος: Εξετάστηκαν 37 άτομα όλων των ηλικιών.

• Ωτορινολαρυγγολογικός έλεγχος, με τη χρήση ακουογράφου και τυμπανογράφου: Εξετάστηκαν 20 ενήλικες, έφηβοι και παιδιά.

• Μαιευτική – Γυναικολογική κλινική εξέταση, με Pap test και διακολπικό υπέρηχο: Πραγματοποιήθηκαν 10 διακολπικοί υπέρηχοι.

• Ουρολογική κλινική εξέταση, με χρήση φορητού υπερηχογράφου: Εξετάστηκαν 21 ενήλικες.

Η δράση αυτή αποτελεί σημαντική προσφορά πρόληψης και φροντίδας προς την τοπική κοινωνία, ενισχύοντας την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας για όλους.

Το πρόβλημα των υπερεπεξεργασμένων τροφίμων (ΥΕΤ) εξελίσσεται σε σοβαρότατο πρόβλημα για τη δημόσια υγεία. Αυτά τα τρόφιμα περιέχουν ελάχιστη ή μη αναγνωρίσιμη ποσότητα από τις φυσικές πρώτες ύλες των συστατικών τους, όπως ψωμιά με πρόσθετα, πατατάκια, μπισκότα, γλυκά, αναψυκτικά, δημητριακά τύπου πρωινού, παιδικές τροφές και λοιπά.

ΤΩΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΤΣΑΜΑΓΚΟΥ, ΓΕΩΡΓΙΟΥ Π. ΧΡΟΥΣΟΥ

Τα ΥΕΤ περιέχουν πληθώρα πρόσθετων ουσιών (συντηρητικά, χρωστικές, τεχνητά αρώματα, ενισχυτικά γεύσης, γαλακτωματοποιητές κ.ά.) με στόχο την ενίσχυση της γεύσης, της υφής και της εμφάνισης. Είναι σχεδιασμένα ώστε να είναι εξαιρετικά ελκυστικά και εθιστικά και να υπερκαταναλώνονται.

Ειδικά για τους υπέρβαρους, σύγχρονες δημοσιεύσεις έδειξαν ότι η αυξημένη κατανάλωση ΥΕΤ, είτε προκαλεί αύξηση του σωματικού βάρους, είτε αποτρέπει την απώλειά του. Είναι άκρως ανησυχητικό το γεγονός ότι τα ΥΕΤ καταλαμβάνουν πια τεράστιο ποσοστό στην καθημερινή μας διατροφή, κυρίως στις δυτικές κοινωνίες και κυρίως από τα παιδιά.

Η αυξημένη πρόσληψη ΥΕΤ έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο παχυσαρκίας, σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2, καρδιαγγειακών νοσημάτων, κατάθλιψης και διαφόρων μορφών καρκίνου. Το πρόβλημα είναι τόσο μεγάλο που πλέον η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας συστήνει δραστικά μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης ΥΕΤ.

Κοινά διατροφικά λάθη είναι η υπερκατανάλωση τέτοιων τροφών, η ελλιπής κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, η κατανάλωση τροφών πλούσιων σε κορεσμένα λιπαρά και πρόσθετα σάκχαρα. Όλα αυτά έχουν οδηγήσει στην εκρηκτική αύξηση της παχυσαρκίας, ακόμα και σε παιδιά προσχολικής ηλικίας. Στην Ελλάδα, δυστυχώς, σύμφωνα με πρόσφατα δεδομένα, το 41% των παιδιών ηλικίας 10-12 ετών είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα.

Η λύση βρίσκεται στην εκπαίδευση του κοινού, ιδιαίτερα των παιδιών και των γονιών, στη σημασία της υγιεινής διατροφής. Πρέπει να επιστρέψουμε σε ένα παραδοσιακό, μεσογειακό μοντέλο διατροφής, πλούσιο σε φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής άλεσης, όσπρια, ξηρούς καρπούς, ελαιόλαδο και περιορισμένη κατανάλωση κόκκινου κρέατος και ζάχαρης. Μόνο έτσι μπορούμε να βάλουμε φρένο στη διατροφική επιδημία που απειλεί την υγεία των ανθρώπων, ειδικά των παιδιών.

Πηγή: nea.gr

Γεώργιος Π. Χρούσος*

Η πρόσφατη, συνεχιζόμενη πανδημία που οφείλεται σε λοίμωξη από τον ιό SARS-CoV-2, είναι μια παγκόσμια απειλή που έχει αναστατώσει την ισορροπία μεγάλου μέρους των ανθρώπινων κοινωνιών του πλανήτη, προκαλώντας έντονο, εκτεταμένο, και παρατεταμένο ψυχο-κοινωνικο-οικονομικό, αλλά και φυσικό, στρες στον άνθρωπο, τόσο σαν κοινωνία όσο και σαν άτομο. Η πανδημία COVID-19 μεταδόθηκε με ραγδαίους ρυθμούς σχεδόν σε όλο τον κόσμο και αναστάτωσε –και εξακολουθεί να αναστατώνει– την οργανωτική συνοχή πολλών χωρών, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. Δεδομένου ότι το χρόνιο στρες παίζει τεράστιο αρνητικό ρόλο στην ανθρώπινη κοινωνιολογία, φυσιολογία, και παθολογία, ο έλεγχός του μπορεί να αλλάξει ραγδαία και θετικά τις κοινωνίες και το μέλλον τους.
 
Ως χώρα, είχαμε την ατυχία να εκτεθούμε στο στρες της πανδημίας πριν να έχουμε αποδράμει οριστικά από το στρες της οικονομικής κρίσης του 2008, μιας κρίσης που είχε και έχει δεινές ψυχο-κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις στους πολίτες μας. Εχουμε, λοιπόν, παρατεταμένο στρες σε προϋπάρχον έδαφος χρονίου στρες, ένα διπλό χτύπημα σε ένα λαό που ήδη υφίστατο τα αρνητικά στρεσογόνα ερεθίσματα μιας σύγχρονης, πρωτόγνωρης γι’ αυτόν, αχαλίνωτης καταναλωτικής κοινωνίας.
 
Οι βιολογικές μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό κατά τη διάρκεια του χρόνιου στρες, εξηγούν την παθογένεση των ψυχικών, ψυχοσωματικών και σωματικών νόσων, που αποτελούν τα ονομαζόμενα «χρόνια, μη μεταδιδόμενα νοσήματα», όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η παχυσαρκία, το μεταβολικό σύνδρομο, η υπέρταση, οι δυσλιπιδαιμίες, ο διαβήτης τύπου 2, η παρα-φλεγμονή, τα αυτο-άνοσα και αλλεργικά νοσήματα, τα σύνδρομα χρόνιας κόπωσης και πόνου, και πολλές μορφές καρκίνου, που σήμερα κατατρύχουν την ανθρωπότητα, και όχι μόνον. Αυτά τα πολύ συχνά νοσήματα ευθύνονται για την πλειονότητα της νοσηρότητας και θνησιμότητας της ανθρωπότητας. Αλλά και πέραν αυτών, το στρες αυξάνει την ευπάθεια σε ορισμένες λοιμώξεις –όπως, στις μέρες μας, η νόσος COVID-19– καθώς και στον καρκίνο.
 
Κατά την πανδημία αυξήθηκαν οι εκδηλώσεις –δηλαδή τα συμπτώματα και σημεία– των παραπάνω παθολογικών καταστάσεων. Υπήρξε σημαντική άνοδος των αγχωδών και καταθλιπτικών συναισθημάτων, της χρήσης ουσιών, των ριψοκίνδυνων συμπεριφορών, της επιθετικής και βίαιης συμπεριφοράς, των διαταραχών της διατροφής και του ύπνου, καθώς και των σωματοποιήσεων του στρες, όπως η κόπωση και οι διάφοροι χρόνιοι πόνοι. Επιπλέον, αναδύθηκαν στην επιφάνεια παθολογικές εκδηλώσεις άγνωστων παθήσεων ή γνωστών νοσηρών προδιαθέσεων που υπήρχαν σε «forme fruste» ή σε πλήρως υποκλινική μορφή.
 
Η ικανότητα ενός ανθρώπου να αντιμετωπίζει επιτυχώς το στρες με σχετική ευκολία, τόσο στην ένταση όσο και στη διάρκεια της προσαρμοστικής του αντίδρασης, λέγεται «ψυχοσωματική ανθεκτικότητα». Αντίστοιχα, το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τις ανθρώπινες κοινωνίες. Και οι κοινωνίες βιώνουν βραχύ, ελεγχόμενο, αλλά και χρόνιο ανεξέλεγκτο στρες, και μπορούν να διαθέτουν «κοινωνική ανθεκτικότητα» σε απειλητικά στρεσογόνα ερεθίσματα, όπως αυτά μιας οικονομικής κρίσης ή μιας πανδημίας. Συνεπώς, και τα άτομα και οι κοινωνίες μπορούν, και φέρουν την ευθύνη, να είναι πάντα σε κατάσταση ετοιμότητας για την ομαλή προσαρμογή σε τρέχοντα και μελλοντικά στρεσογόνα ερεθίσματα.
 
Θεωρητικά, αυτό που βιώνουμε σήμερα με την πανδημία του κορωνοϊού θα μπορούσε να είχε προβλεφθεί και να αντιμετωπιστεί καλύτερα, αν οι χώρες διέθεταν την πρότερη γνώση και είχαν αναπτύξει τις κατάλληλες δομές πρόληψης και θεραπείας. Αλλά ποτέ δεν είναι αργά, και ένα από τα παράπλευρα οφέλη της πανδημίας θα μπορούσε να είναι η θωράκιση των κοινωνιών και των ατόμων στα σημαντικά στρεσογόνα ερεθίσματα του μέλλοντος, με την υιοθέτηση ορθολογικών στρατηγικών πρόβλεψης, πρόληψης, έγκαιρης διάγνωσης, και θεραπείας στρεσογόνων κρίσεων.
 
Το προσωπικό που στελεχώνει τις δομές πρόβλεψης, ανίχνευσης και αξιολόγησης του στρες παρεμβαίνοντας καταλυτικά σε κομβικούς σταθμούς μιας επιδημίας είναι οι ιατροί, το νοσηλευτικό προσωπικό και γενικότερα όσοι είναι στην πρώτη γραμμή αντιμετώπισης του προβλήματος. Αυτοί είναι οι πιο ευάλωτοι να νοσήσουν, αλλά και οι πιο επικίνδυνοι να μεταδώσουν τη νόσο στους οικείους τους και στον κοινωνικό τους περίγυρο. Για τον λόγο αυτό, είναι εντελώς απαραίτητη η ειδική φροντίδα του υγειονομικού προσωπικού έτσι ώστε να αποφεύγεται η «επαγγελματική ψυχοσωματική εξουθένωση», ένα καταθλιπτικό σύνδρομο στρες, που έχει ονομαστεί στα αγγλικά με τον μεταφορικό όρο burnout (κάψιμο), το οποίο έχει καταστροφικά αποτελέσματα και στον πάσχοντα φροντιστή υγείας αλλά και στον φροντιζόμενο ασθενή. Η επαγγελματική ψυχοσωματική εξουθένωση είναι απόρροια εξαντλητικής εργασίας, έλλειψης ύπνου, παθολογικής ενσυναίσθησης, ηθικών διλημμάτων, συναισθήματος έλλειψης ηγεσίας και υποστήριξης από τους ανωτέρους, και αποξένωσης από τους οικείους. Εγκατάλειψη και αλλαγή του επαγγέλματος είναι συνήθης σε αυτά τα άτομα, αλλά η έντονη δυσφορία, η απελπισία, και το αίσθημα μοναξιάς που έχουν μπορούν να τα οδηγήσουν σε αυτοκαταστροφικές σκέψεις, μέχρι και στην αυτοκτονία.
 
Είναι πολύ σημαντικό να γίνεται ορθολογική προληπτική και θεραπευτική παρέμβαση που να αυξάνει την κοινωνικο-ψυχο-σωματική ανθεκτικότητα των κοινωνιών, όπως οι κάτοικοι της χώρας μας, των ειδικών κομβικών πληθυσμών, όπως, κατεξοχήν, το υγειονομικό προσωπικό, και των πιο ευάλωτων ατόμων, με τις πλέον εμφανείς παθολογικές εκδηλώσεις. Η επιστήμη διαθέτει τις γνώσεις και τα τεχνολογικά εργαλεία για να προβλέψει, να προλάβει και να θεραπεύσει τις κοινωνικές και ατομικές στρεσογόνες κρίσεις, που πιθανόν να είναι καθ’ οδόν. Οι χώρες που θα χρησιμοποιήσουν αυτή τη γνώση με τη δημιουργία ειδικών δομών, θα βρεθούν ένα τεράστιο βήμα μπροστά από τις άλλες και σε ηθικο-κοινωνικό, αλλά και σε οικονομικό επίπεδο.
 
Η ψυχο-κοινωνικο-οικονομική κρίση της πανδημίας του κορωνοϊού SARS-CoV-2 έχει τεράστια αρνητική επίδραση στην ψυχοσωματική υγεία των πολιτών. Η επίδραση αυτή είναι πολλαπλάσια στους εργαζομένους των δομών υγείας, δεδομένου ότι αυτοί, όντας στο μέτωπο της αντιμετώπισης του ιού, έρχονται πρώτοι σε επαφή με τη νόσο και παραμένουν εκτεθειμένοι σε αυτή για παρατεταμένο και επανειλημμένο τρόπο. Γνωρίζουμε ότι οι αρνητικές επιδράσεις του στρες, που αφορούν και την ψυχική και τη σωματική υγεία των υγειονομικών, μπορούν να αντιμετωπιστούν και να εξουδετερωθούν ή μετριαστούν με την κατάλληλη ψυχοσωματική διαχείριση του στρες.
 
Συμπερασματικά, αναπτύσσοντας δομές ανίχνευσης, αξιολόγησης και διαχείρισης του στρες της πανδημίας στους εργαζομένους σε δομές παροχής ιατρικής φροντίδας είναι μία εκ των ων ουκ άνευ για τη χώρα ευεργεσία. Διαθέτουμε τους κατάλληλους φορείς, οι οποίοι μπορούν να οργανώσουν τέτοιες δομές παροχής φροντίδας με κέντρο την Αθήνα και κλάδους σε όλη την επικράτεια. Οι δομές αυτές θα παράσχουν υπηρεσίες στους εργαζομένους υγειονομικούς με κατευθείαν ανίχνευση, αξιολόγηση, και εκπαίδευση στη διαχείριση του στρες, καθώς και με διαδικτυακή εκπαίδευση και φροντίδα. Ως ένα παράπλευρο όφελος, τέτοιες δομές θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και σε άλλους κομβικούς πληθυσμούς μιας επιδημίας, καθώς και να συμβάλουν στον ιατρικό «αλφαβητισμό» όλων των πολιτών της χώρας.
 
* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.

Πηγή: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

Γεώργιος Π. Χρούσος*

Η καθολική και τεράστια σημασία της βιολογίας της ομοιόστασης και του στρες στην ανθρώπινη φυσιολογία και παθολογία εξηγεί γιατί όλες οι βιοϊατρικές επιστήμες αναφέρονται και θα αναφέρονται συχνά σε αυτές τις βασικές, πρωταρχικές, φυσιολογικές και παθοφυσιολογικές έννοιες. Το στρες παίζει καθοριστικό ρόλο στη ζωή μας που μπορεί να είναι ωφέλιμος, μερικές φορές σωτήριος, αλλά και βλαπτικός. Δύο είναι τα οργανικά συστήματα μέσω των οποίων το στρες βοηθάει ή βλάπτει τον οργανισμό: το σύστημα του στρες και το ανοσιακό σύστημα –συγκεκριμένα η φλεγμονώδης αντίδραση– δύο αλληλένδετα δίκτυα και προγράμματα του οργανισμού, που ενεργοποιούνται και εκτυλίσσονται μέσα στον χρόνο για να τον βοηθήσουν να υπερνικήσει τα διάφορα στρεσογόνα ερεθίσματα, με το δεύτερο να ενεργοποιείται κυρίως από βλαπτικές, συχνά ξένες, ουσίες λοιμώδεις και μη.
 
Είναι ενδιαφέρον ότι και τα δύο συστήματα λειτουργούν με ημερονύκτιο ρυθμό, που στον ημερόβιο άνθρωπο σημαίνει ενεργοποίηση του συστήματος του στρες τις πρωινές ώρες, και του ανοσιακού συστήματος τις βραδινές. Αυτό συμβαίνει διότι, κατά κανόνα, η δραστηριότητα του ανθρώπου από το βαθύ παρελθόν υπήρξε πάντα πρωινή, ενώ η ανάπαυση και ο ύπνος λάμβαναν χώρα το βράδυ και τη νύκτα. Τις ώρες της δραστηριότητας, ο οργανισμός καταναλίσκει ενέργεια και υφίσταται ιστικές βλάβες, ενώ τις βραδινές ώρες επανακτά και αποθηκεύει την ενέργεια που κατανάλωσε, και διορθώνει τις βλάβες που υπέστη τις πρωινές ώρες. Η φυσιολογικά αυξημένη πρωινή έκκριση της κορτιζόλης υποστηρίζει την εγρήγορση και την κατανάλωση ενέργειας, ενώ η ελαττωμένη παραγωγή της τις βραδινές ώρες επιτρέπει την ανάπαυση και τον ύπνο, την αποθήκευση ενέργειας, και την επιδιόρθωση των πρωινών βλαβών των ιστών. Ο ύπνος είναι απαραίτητος, κυρίως για τον εγκέφαλο, για την επεξεργασία και τακτοποίηση σκέψεων και μνημών της ημέρας και για τον καθαρισμό του εγκεφαλονωτιαίου υγρού. Για την πλειονότητα των ανθρώπων, 7-8 ώρες ύπνου το 24ωρο είναι αναγκαίες και επαρκείς. Μικρότερη διάρκεια είναι στρεσογόνος από μόνη της, και προκαλεί την επόμενη ημέρα γνωστική δυσλειτουργία και διέγερση της φλεγμονώδους αντίδρασης.

Ο εγκέφαλος του εμβρύου, του προσχολικού παιδιού και του εφήβου είναι ιδιαίτερα ευάλωτος στο στρες. Ο λόγος είναι ότι στο τρίτο τρίμηνο της κύησης, στα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής, και στην εφηβεία γίνονται μεγάλες αναπτυξιακές αλλαγές στον εγκέφαλο, που μπορούν να επηρεαστούν αρνητικά αν αυτός εκτεθεί σε ισχυρό ή παρατεταμένο στρες. Αυτές συμπεριλαμβάνουν τη ρύθμιση του συναισθήματος –λόγω βλαβών στα συστήματα του στρες και της αμοιβής– αλλά και την ανάπτυξη του μετωπιαίου λοβού του εγκεφάλου, όπου εδράζονται τα κέντρα του λόγου και των επιτελικών και εκτελεστικών λειτουργιών του ανθρώπου. Βλάβη στα κέντρα αυτά επηρεάζει αρνητικά τη συνολική διαμόρφωση του ατόμου και της συμπεριφοράς του. Η χειρότερη έκβαση είναι ο «ψυχοπαθητισμός», μια συναισθηματική αναπηρία που αφαιρεί από το άτομο τη «συναισθηματική ενσυναίσθηση», και αυτό που αποκαλούμε «συνείδηση». Περίπου 5%-6% των ανθρώπων μπορεί να πάσχουν από ψυχοπαθητισμό, με αποτέλεσμα να δημιουργούν σημαντικά προβλήματα στην οικογένεια και στην κοινωνία.

Τα στρεσογόνα ερεθίσματα ποικίλλουν και μπορεί να είναι περιορισμένης διάρκειας, δηλ. οξέα, ή παρατεταμένα, δηλ. χρόνια, και να δρουν μεμονωμένα ή/και συνδυαστικά. Ανεξαρτήτως αιτιολογίας, τα στρεσογόνα ερεθίσματα διεγείρουν το σύστημα του στρες, με σκοπό την επάνοδο της ομοιόστασης. Ευτυχώς, τα οξέα στρεσογόνα ερεθίσματα συνήθως δεν προκαλούν παθολογία, καμιά φορά όμως μπορεί να πυροδοτήσουν νοσηρά επεισόδια σε ανθρώπους που πάσχουν από ελεγχόμενες χρόνιες νόσους ή που έχουν προδιαθεσικούς παράγοντες γι’ αυτές. Αυτές συμπεριλαμβάνουν το άσθμα, το έκζεμα, την κνίδωση, την ημικρανία, τους πονοκεφάλους τάσης, τους γαστρεντερικούς πόνους, όπως και την υπέρταση, ψύχωση, καθώς και καρδιακή ανεπάρκεια, αρρυθμία, και στηθάγχη, και εγκεφαλικό επεισόδιο, τα τελευταία πιθανόν θανατηφόρα.
 
Λόγω κυρίως της υπερέκκρισης των χημικών μεσολαβητών του χρόνιου στρες, όπως η κορτιζόλη, προκαλούνται αλλαγές στον εγκέφαλο και στο σώμα, που περιληπτικά μπορούν να συνοψισθούν ως εξής:

1. Υπερλειτουργία των κέντρων του στρες, υπολειτουργία του κέντρου της αμοιβής και δυσλειτουργία του μετωπιαίου λοβού, που όλα μαζί προκαλούν δυσφορική εγρήγορση ή άγχος, δυσκολία στη σκέψη και μνήμη, και καταθλιπτική συμπτωματολογία.

2. Ελαφρά, αλλά συνεχής και μη χρήσιμη, μάλλον βλαβερή διέγερση συστηματικής φλεγμονής, που έχει ονομαστεί «παρα-φλεγμονή». Αυτή συνοδεύεται από κόπωση, υπεραλγησία, αύξηση των δεικτών φλεγμονής και οξείδωσης, όπως η C-αντιδρώσα πρωτεΐνη, καθώς και αύξηση της πηκτικότητας του αίματος.

3. Σημαντική απώλεια μυϊκής μάζας, δηλαδή σαρκοπενία, οστικής μάζας, δηλαδή οστεοπενία ή οστεοπόρωση, και αύξηση της ενδοκοιλιακής λιπώδους μάζας, δηλ. του μεταβολικά ενεργού λίπους, που έχει ονομαστεί «τοξικό», διότι προκαλεί το λεγόμενο (δυσ)μεταβολικό σύνδρομο, καθώς και τη λιπώδη διήθηση του ήπατος και των σκελετικών μυών, την άπνοια του ύπνου και άλλα προβλήματα υγείας. Εάν κάποιος μελετήσει δείκτες γήρανσης, όπως το μήκος των τελομεριδίων των χρωμοσωμάτων, θα διαπιστώσει σημαντική βιολογική επιτάχυνση του γήρατος στους χρόνια στρεσαρισμένους ανθρώπους.

Οι βιολογικές μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό μας κατά τη διάρκεια του χρόνιου στρες, εξηγούν, πέραν κάθε αμφιβολίας, τη δημιουργία των ψυχικών, ψυχοσωματικών και σωματικών νόσων, που αποτελούν τα ονομαζόμενα «χρόνια, μη μεταδιδόμενα νοσήματα», όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η παχυσαρκία, το ως άνω μεταβολικό σύνδρομο, η υπέρταση, οι δυσλιπιδαιμίες, ο διαβήτης τύπου 2 και ο καρκίνος, που σήμερα κατατρύχουν την ανθρωπότητα, και όχι μόνο. Αυτά τα πολύ συχνά νοσήματα ευθύνονται για την πλειονότητα της νοσηρότητας και θνησιμότητας της ανθρωπότητας σήμερα. Αλλά και πέραν αυτών, το στρες αυξάνει την ευπάθεια και σε ορισμένες λοιμώξεις, όπως, στις μέρες μας, η COVID-19, και σε ορισμένους συχνούς καρκίνους, όπως του παχέος εντέρου και του μαστού. Αλλά και στα αυτοάνοσα και αλλεργικά νοσήματα, το στρες παίζει σημαντικό παθογενετικό ρόλο, ιδίως σε περιόδους αποδρομής του, όταν, φυσιολογικά, για ένα χρονικό διάστημα εβδομάδων έως μηνών απενεργοποιείται σε κάποιο βαθμό το σύστημα του στρες και ενεργοποιείται το ανοσιακό σύστημα και η φλεγμονώδης αντίδραση.
 
Σήμερα, περίπου τα δύο τρίτα των ανθρώπων στην ηλικία των 50 ετών πάσχουν από το σύνδρομο «χρόνιου στρες και φλεγμονής», με μερικές ή όλες τις παραπάνω παθολογικές εκδηλώσεις. Η λύση είναι πρόληψη και αντιστροφή των εγκατεστημένων βλαβών, και τα δύο προϊόντα λογικής σκέψης και αλλαγής της συμπεριφοράς. Περισσότερα στην τρίτη και τελευταία επιφυλλίδα.
 
Το άρθρο αποτελεί περιληπτική απόδοση του πρώτου μέρους της τριλογίας διαλέξεων για την επιστήμη και ιατρική της ομοιόστασης και του στρες, και τη συνολική διαχείριση του στρες, στη σειρά διαλέξεων για τη «Φιλοσοφική Διαχείριση του Στρες», Εργαστήριο Εφαρμοσμένης Φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ, Καινοτόμο Πιλοτικό Πρόγραμμα Ταχύρρυθμης Εκπαίδευσης, Περιφέρεια Αττικής, philodimos.net.

* Ο κ. Γεώργιος Π. Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο ΕΚΠΑ, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγείας Μητέρας, Παιδιού, και Ιατρικής Ακριβείας, επικεφαλής έδρας UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής.

Πηγή: kathimerini.gr