To χρόνιο στρες προκαλεί παχυσαρκία και διαβήτη

Είναι ένας από τους σπουδαιότερους επιστήμονες που διαθέτει η χώρα μας και συγκαταλέγεται ανάμεσα στους 200 κορυφαίους κλινικούς ερευνητές στον κόσμο και στους συχνότερα αναφερόμενους για το έργο του στον τομέα της Ενδοκρινολογίας και Παιδιατρικής. Ο Γιώργος Χρούσος, Ομότιμος Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, λίγους μήνες μετά την παράδοση της «σκυτάλης» της Διεύθυνσης της Α’ Παιδιατρικής Κλινικής της Σχολής στην κυρία Χριστίνα Κανακά- Gantenbein, μιλά για τις μελέτες του, για το περίφημο brain drain και τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να το ανακόψουμε, για το στρες και το πώς επηρεάζει την υγεία μας, αλλά και για το πόσο σημαντική είναι η ενδομήτρια ζωή και τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού στη μετέπειτα υγεία και πορεία του.

Πώς είναι η ζωή μετά τη συνταξιοδότησή σας από το Πανεπιστήμιο Αθηνών; 

Έφυγα πλέον από τη διοίκηση, αλλα όχι από το Πανεπιστήμιο. Εξακολουθώ να σσχολούμαι με την έρευνα και τη διδασκαλία και είμαι υπεύθυνος για μια ερευνητική ενδοκρινολογική μονάδα που είναι μέσα στο Πανεπιστήμιο, όπου βλέπουμε δύσκολους ασθενείς με ενδοκρινολoγικά και μεταβολικά προβλήματα. Συνολικά, τώρα έχω πιο πολύ διαθέσιμο χρόνο, κάνω πιο πολλή έρευνα, γράφω πιο πολύ, ταξιδεύω περισσότερο.

Διδάσκετε και στις Ηνωμένες Πολιτείες; 

Έχω καθηγητική θέση στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά δεν πηγαίνω συχνά. Συχνότερα πηγαίνω στο Πανεπιστήμιο της Δρέσδης, όπου είμαι καθηγητής Ιατρικής. Είναι ένα πανεπιστήμιο με εξαιρετικά εργαστήρια και εξαιρετικούς ερευνητές. Ένα μέρος από τα πειράματά μου γίνονται πλέον εκεί.

Επ΄ ευκαιρία, ας μιλήσουμε και για την έρευνα στην Ελλάδα- είναι ένας τομέας που πάσχει και υποχρηματοδοτείτο και πριν την κρίση…

Στο παρελθόν, περνούσαν τρία με τέσσερα χρόνια με το κράτος να μη διαθέτει καμία χρηματοδότηση. Οι νέοι άνθρωποι χρειάζονται χρήματα γιατί αλλιώς δεν μπορούν να κάνουν την έρευνά τους, να παράξουν νέες γνώσεις και να τις δημοσιεύσουν, με αποτέλεσμα να  καταστρέφονται επιστημονικά. Αν η χώρα είναι σοβαρή, πρέπει να έχει μόνιμη και τακτική χρηματοδότηση για την έρευνα.

Μιλήστε μας για το επίπεδο των ελληνικών πανεπιστημίων. Γνωρίζουμε όλοι ότι το ελληνικό πανεπιστήμιο βγάζει εξαιρετικούς επιστήμονες, με καλές βάσεις που διαπρέπουν στο εξωτερικό. 

Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών δεχόμαστε  τους καλύτερους μαθητές λόγω των εξετάσεων – από αυτούς, ένα ποσοστό θα διαπρέψει, είτε εδώ είτε στο εξωτερικό. Ανάμεσα στα 15.000- 20.000 πανεπιστήμια στον κόσμο είμαστε στις πρώτες 300 θέσεις. Αυτό είναι μεγάλη επιτυχία για μια χώρα που υποχρηματοδοτεί τα ιδρύματά της. Έχουμε ανθρώπους, οι οποίοι δουλεύουν με κέφι και έχουμε φτιάξει νησίδες αριστείας σχεδόν σε όλα τα ανώτατα ιδρύματα της χώρας.

Να μιλήσουμε λίγο για το brain drain; Γιατί έχουμε μια μαζική μετανάστευση, ειδικά γιατρών. 

Τους δικαιολογώ, γιατί δεν υπάρχουν δουλειές εδώ. Τα χρήματα που διαθέτουν αυτές οι λίγες δουλειές που υπάρχουν, είναι ελάχιστα- και μιλάμε για ανθρώπους που έχουν ήδη τελειώσει τις σπουδές τους, π.χ. στην Ιατρική, έχουν υπηρετήσει τη θητεία τους στο στρατό και μέχρι πρόσφατα, περίμεναν 7-8 χρόνια για να αρχίσουν ειδικότητα.

Aν θέλουν να έχουν ένα καλό εισόδημα και να πετύχουν τους επαγγελματικούς τους στόχους, οι νέοι αυτοί αναγκάζονται να φύγουν. Και ευθυνόμαστε εμείς που φεύγουν, επειδή δεν έχουμε φτιάξει δομές και ένα καλό περιβάλλον για να τους συγκρατήσουμε στην χώρα.  Ο μόνος τρόπος για να φέρουμε αυτούς τους επιστήμονες πίσω είναι να δοθούν χρήματα και διοικητική ευελιξία στα ανώτατα ιδρύματα.

Ταξιδεύετε πολύ στο εξωτερικό και στην Αμερική. Θα ήθελα να μιλήσουμε για την επανεμφάνιση επιδημιών, όπως της ιλαράς, λόγω του αντιεμβολιαστικού κινήματος.

Οι άνθρωποι που ανήκουν στο αντιεμβολιαστικό κίνημα “ζουν σε άλλο πλανήτη”. Όλα τα δεδομένα που υπάρχουν δείχνουν ότι τα εμβόλια είναι αποτελεσματικά και προστατεύουν όλους μας. Με το να μην κάνεις στο παιδί σου ένα εμβόλιο, δυνητικά το εκθέτεις σε κίνδυνο. Γιατί μπορεί να έλθει μια επιδημία και το παιδί να αρρωστήσει, ακόμα και να πεθάνει. Δεν υπάρχει λογικό επιχείρημα εναντίον των εμβολίων.

Ευτυχώς, στη χώρα μας δεν έχουμε τόσο σοβαρό πρόβλημα με το αντιεμβολιαστικό κίνημα. Στην περίπτωση της ιλαράς, τα πιο πολλά ανεμβολίαστα παιδιά ήταν Ρομά. Για αυτό, εδώ και δύο-τρία χρόνια, στο πλαίσιο του προγράμματος “Υγεία για Όλους”, έχουμε εμβολιάσει χιλιάδες ανεμβολίαστα παιδιά ευπαθών ομάδων, όπως Ρομά.

Πώς έχει επηρεάσει η κρίση παιδιά και ενήλικους; Πώς το βιώνετε εσείς;

Οι ενήλικοι επηρεάζονται κυρίως λόγω της ανεργίας και της έλλειψης οικονομικών πόρων. Η φτώχεια είναι από μόνη της στρες και η ανεργία φοβερά ψυχοφθόρα. Γι’ αυτό και γενικά σε όλον τον κόσμο, οι φτωχότερες τάξεις πεθαίνουν πιο γρήγορα από τις πλούσιες. Τα παιδιά προσλαμβάνουν το στρες των ενηλίκων, γιατί είναι συνδεδεμένα με τους γονείς συναισθηματικά.

Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς για να προστατεύσουν τα παιδιά τους από την κρίση και το στρες; 

Να βεβαιωθούν ότι τρώνε υγιεινά, ότι ασκούνται, ότι δεν βλέπουν πολλή τηλεόραση, ότι δεν περνάνε πολύ χρόνο μπροστά στους υπολογιστές και γενικά στις οθόνες. Να τους αγοράζουν βιβλία, να τους διαβάζουν, να βεβαιώνονται ότι κοιμούνται κανονικά και αρκετά, ότι παίζουν, ότι ξεκουράζονται.

Τι προβλήματα προκαλεί το χρόνιο στρες στον οργανισμό;

Στο χρόνιο στρες, ορμόνες όπως η κορτιζόλη και οι κατεχολαμίνες, είναι ανεβασμένες στην κυκλοφορία μας όλο το 24ωρο, με αποτέλεσμα να κλειδώνουν το μεταβολισμό σε καταβολική φάση, κατά την οποία ο οργανισμός δεν μπορεί να κάνει τις επιδιορθώσεις των ιστών που είναι απαραίτητες.

Ο λόγος για τον οποίο έχουμε τον κιρκάδιο, δηλ. τον 24ωρο ρυθμό μας, είναι για να δραστηριοποιούμαστε το πρωί, να βγάζουμε τα προς το ζην τις πρωινές ώρες, ενώ στις απογευματινές και βραδινές ώρες πρέπει να ξεκουραζόμαστε και να μην έχουμε στρες. Αν έχουμε στρες το βράδυ, οι ορμόνες του στρες, όπως η κορτιζόλη,  είναι ανεβασμένες και εμποδίζουν την επούλωση.

Μια από τις πιο συχνές επιπλοκές του χρόνιου στρες είναι η παχυσαρκία. Και όχι η σκέτη η παχυσαρκία, αλλά η παχυσαρκία που συνδέεται με μεταβολικά προβλήματα: ανεβαίνει η χοληστερίνη, η αντίσταση στην ινσουλίνη, η πηκτικότητα του αίματος, η αρτηριακή πίεση, κ.λπ., που προδιαθέτουν σε καρδιαγγειακή νόσο.

Το χρόνιο στρες, επίσης, λειτουργεί σαν εκλυτικός παράγοντας για την εμφάνιση του σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 σε κάποιον που έχει τα γονίδια προδιάθεσης στη νόσο. Και αυτό, γιατί αυξάνεται το λίπος, ελαττώνεται η μυϊκή μάζα, εμφανίζεται αντίσταση στην ινσουλίνη και εξαντλείται το β-κύτταρο του παγκρέατος που παράγει την ινσουλίνη.

Γι’ αυτό έχουμε περισσότερα προβλήματα σε εκείνους που εργάζονται νύχτα;

Ναι, αυτό είναι πλέον αποδεδειγμένο. Εκείνοι που εργάζονται σε βάρδιες έχουν αυξημένη νοσηρότητα και, πιθανόν, και θνητότητα. Έχουν γίνει πειστικές μελέτες σε νοσηλευτές και γιατρούς. Το να είσαι γιατρός στην Αμερική σημαίνει απώλεια επτά χρόνων ζωής. Και ένας από τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό είναι οι βραδινές εφημερίες.

Μπορούμε να απαλλαγούμε από το χρόνιο στρες; Ή μαθαίνουμε να ζούμε με αυτό;

Αν είναι κάτι που μας στρεσάρει και μπορούμε να το ξεφορτωθούμε, καλό είναι να απαλλαγούμε απ’αυτό. Αν όμως είναι τέτοιες οι συνθήκες που δεν μπορούμε να το ξεφορτωθούμε, τότε πρέπει να μάθουμε να το διαχειριζόμαστε. Έχει αποδειχθεί ότι η κλασική γνωσιακή, συμπεριφορική θεραπεία δουλεύει πάρα πολύ καλά στη διαχείριση του στρες (stress management). Υπάρχουν και άλλες μέθοδοι που βοηθάνε, όπως ο διαλογισμός, η γιόγκα και άλλες. Στην Αμερική κυκλοφόρησαν πρόσφατα, και σύντομα αναμένονται και στην Ελλάδα, συσκευές που φοράει ο στρεσαρισμένος ασθενής, τα οποία εκπέμπουν ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία προς τον εγκέφαλο, συντονίζοντάς τον και επιφέροντας μία χαλάρωση.

Σε τι αφορούν οι τελευταίες σας μελέτες;

Η δουλειά μου στη μοριακή βιολογία έχει να κάνει με το στρες και την κορτιζόλη. Πώς δουλεύει, πώς λειτουργεί μέσα στο κύτταρο. Με δεδομένο ότι η κορτιζόλη επηρεάζει το ένα πέμπτο του γονιδιώματος του ανθρώπου, υπάρχει μεγάλο περιθώριο για έρευνα. Επιπλέον, τα τελευταία τρία χρόνια συνεργάζομαι με μία εταιρεία βιοτεχνολογίας στην Ιταλία, που φτιάχνει μηχανήματα που λειτουργούν με την βοήθεια αλγορίθμων και νευρωνικών συστημάτων και που με μεγάλη ακρίβεια μπορούν να αποκαλύψουν τη σύσταση του σώματος, καθώς και τα χημικά του στοιχεία, όπως το κάλιο, το νάτριο, το ασβέστιο, το μαγνήσιο.

Πώς λειτουργούν αυτές οι συσκευές;

Δίνουν ρεύμα στον οργανισμό σε δύο συχνότητες και συνέχεια καταγράφουν την αλλαγή στη συχνότητα, η οποία αλλάζει όταν το ρεύμα περνάει από λίπος, μυ, οστό κ.λπ. Έτσι, μπορούμε να δούμε με μεγάλη ακρίβεια τη σύσταση του σώματος. Πόσο λίπος, πόση μυϊκή, πόση οστική μάζα έχει. Από μελέτη που πραγματοποιήσαμε στην Ιταλία, σε πολλές χιλιάδες ανθρώπους, έγινε κατανοητό γιατί πολλοί άνθρωποι παραπονιούνται για τα λεγόμενα “ιατρικώς ανεξήγητα συμπτώματα”: κούραση,  υπνηλία, πόνο, έλλειψη διάθεσης για δουλειά, ζάλη, ναυτία, κ.λπ. Bρήκαμε ότι αυτοί που έχουν αυτά τα συμπτώματα –οι οποίοι είναι πάρα πολλοί- έχουν αυξημένο λίπος στην κοιλιά, ελαττωμένη μυϊκή μάζα και ελαττωμένη οστική μάζα. Πολλοί άνθρωποι στην ηλικία των 50 είναι ήδη έτσι. Έχουν λίπος μέσα στην κοιλιά, το οποίο είναι ιδιαίτερα τοξικό, γιατί παράγει ορμόνες φλεγμονής, τις κυτοκίνες. Έτσι, αυξάνει η συστηματική φλεγμονή, χάνεται ο ρυθμός της κορτιζόλης, δεν γίνεται επιδιόρθωση των ιστών. Για αυτό, αν μετρήσει κάποιος τη βιολογική τους ηλικία θα τους βρει γερασμένους- αρκετά χρόνια πιο μεγάλους από τη χρονολογική τους ηλικία. Αυτό είναι κάτι στο οποίο πρέπει να παρέμβουμε σαν κοινωνία. Γιατί φαίνεται ότι αφορά πολύ κόσμο, ίσως τα δύο τρίτα του πληθυσμού.

Μπορούμε να αντιστρέψουμε αυτή τη βιολογική ηλικία;

Αναμφίβολα μπορεί να αντιστραφεί. Κατ’ αρχήν με μεσογειακή διατροφή, σωστό ύπνο και άσκηση. Και ορισμένα συμπληρώματα διατροφής, αν χρειάζεται. Πολύ αποτελεσματικά είναι τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα, τα οποία κατεβάζουν τα τριγλυκερίδια και έχουν και αντιφλεγμονώδη δράση, καθώς και η βιταμίνη D, η οποία είναι ιδιαίτερα χαμηλή στους Έλληνες.

Τι συμβουλές θα περιλάμβανε ο δικός σας κατάλογος του καλού γονέα;

Τελικά φαίνεται, τόσο από τη δική μου εμπειρία, όσο και από πολύ μεγάλες μελέτες, ότι έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία η εμβρυϊκή ζωή και τα πέντε πρώτα χρόνια του παιδιού. Αν δηλαδή, μια κοινωνία θέλει να επηρεάσει τους πολίτες της όσον αφορά την ανάπτυξή τους, τη συμπεριφορά τους και την ψυχολογική και σωματική υγεία και την ευτυχία τους, εκεί είναι που πρέπει να παρέμβει.

Μεγάλη μελέτη που έγινε πρόσφατα  στην Αμερική έδειξε ότι από τα χρόνια του νηπιαγωγείου μπορεί να διαπιστωθεί η πορεία που θα έχει ένα παιδί αργότερα στη ζωή του.

Εμβρυϊκή ζωή, τα πέντε πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού και η εφηβεία είναι περίοδοι ιδιαίτερα ευαίσθητες σε επιγενετικές αλλαγές. Αν το παιδί βιώσει πολύ έντονο στρες σε αυτές τις περιόδους, μπορεί να προκύψουν αλλαγές στο γονιδίωμά του, που δημιουργούν μεταβολές χαρακτηριστικές του χρόνιου στρες: δεν αισθάνονται καλά, έχουν αγχωτικά και καταθλιπτικά συμπτώματα, υπερπαράγουν κορτιζόλη  και άλλες ορμόνες του στρες. Ένα παιδί που στρεσάρεται σε μικρή ηλικία θα κοστίσει πολύ περισσότερο στην κοινωνία όταν γίνει ενήλικος, διότι μπορεί να αναπτύξει διάφορες αρρώστιες, ψυχικές και σωματικές.

Ο Χέκμαν, βραβείο Νόμπελ στην Οικονομία, είχε υπολογίσει ότι η καλύτερη επένδυση που μπορεί να κάνει μια κοινωνία είναι στα προσχολικά χρόνια. Πλάθονται τα παιδιά αυτά τα χρόνια, μαθαίνουν να συνδιαλέγονται, αλλάζουν θετικά τα νευρωνικά τους κυκλώματα στον εγκέφαλο. Σημειωτέον, ότι η κορυφή του αριθμού των συνάψεων στον εγκέφαλό μας είναι στα δύο χρόνια της ζωής.  Μπορούμε να φτιάξουμε μια κοινωνία που “να πετάει” αν ξεκινήσουμε από τις εγκύους, τις μητέρες και τα μικρά παιδιά. Θα έχουμε καλύτερους πολίτες, πιο ευτυχισμένους ανθρώπους, λιγότερο παραβατισμό, μεγαλύτερη παραγωγικότητα.

Της Νεκταρίας Καρακώστα για το Περιοδικό “Στα Χρώματα του Διαβήτη“